Αμμοθεραπεία

Εισαγωγή

Αποφάσισα να δοκιμάσω να εφαρμόσω την αμμοθεραπεία σε ασθενείς που πάσχουν από άνοια ενσωματώνοντας την τεχνική αυτή στη θεραπευτική προσέγγιση Gestalt και στην Art-therapy. Πιστεύω ότι η αμμοθεραπεία είναι μια πλούσια θεραπευτική προσέγγιση και μια υπο-εξερεύνηση περιοχή σε σχέση με την τρίτη ηλικία και την άνοια. Στόχος μου σε αυτή την παρέμβαση ήταν κυρίως η παρατήρηση. Δηλαδή, να δω και να παρατηρήσω αν μια τόσο άμεση θεραπευτική παρέμβαση μπορεί να ενεργοποιήσει ασθενείς που βρίσκονται σε αρχικά αλλά και προχωρημένα στάδια της άνοιας. Για το λόγο αυτό, όλες οι συνεδρίες βιντεοσκοπούνται – κάτι που ενδείκνυται στην αμμοθεραπεία και προτείνεται από τους θεραπευτές που την εφαρμόζουν. Η παρέμβαση είναι ομαδική και σίγουρα αυτό δυσχεραίνει και δυσκολεύει το έργο του θεραπευτή και τη θεραπευτική διαδικασία.

Τι είναι η αμμοθεραπεία

Η αμμοθεραπεία είναι μια μορφή θεραπείας που χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται τόσο σε παιδιά όσο και σε ενήλικες, με σκοπό τη θεραπεία διαμέσου της σύνδεσης με τη «μύχια ψυχή» (deep psyche). Ιδρύτρια της αμμοθεραπείας ήταν η Ελβετίδα θεραπεύτρια Dora M. Kalff, (1904-1990). Η Kalff βάσισε τη θεωρία της στις αρχές της ψυχολογίας του Jung και στο έργο της διάσημης παιδοψυχιάτρου Margaret Lowenfeld.

Η αμμοθεραπεία είναι μια επικουρική θεραπευτική προσέγγιση την οποία έχω ενσωματώσει σαν ένα χρήσιμο εργαλείο στην εργασία μου σαν Gestalt θεραπεύτρια. Στην αμμοθεραπεία ο θεραπευτής παρέχει στο θεραπευόμενο ένα δίσκο με άμμο, νερό και ποικίλα αντικείμενα και υλικά με τα οποία ο θεραπευόμενος προσκαλείται να αλληλεπιδράσει. Χρησιμοποιώντας τη φαντασία του δημιουργεί ένα «σκηνικό» στον οριοθετημένο χώρο του δίσκου με την άμμο

Ποια είναι η δύναμη της αμμοθεραπείας; Ποιοι είναι οι λόγοι που η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται ήδη από το 1990 από ένα μεγάλο αριθμό θεραπευτών τόσο με ενήλικες όσο και με παιδιά; Ποια είναι η διαφορά της αμμοθεραπείας από άλλες μορφές παιχνιδιοθεραπείας;

Θεραπευτικές ωφέλειες από την εφαρμογή της αμμοθεραπείας

1) Διευκολύνει τη διαδικασία της (εξ)ατομίκευσης:

Οι επαγγελματίες υγείας ήδη γνωρίζουμε ότι τα παιχνίδια φαντασίας στην παιδική ηλικία διευκολύνουν την αναπτυξιακή εξέλιξη του παιδιού, τη διαδικασία της εξατομίκευσης και διατηρούν τη μάθηση και στην ενήλικη ζωή. Κατά τον Piaget, το παιχνίδι είναι η κύρια πηγή ανάπτυξης στην προσχολική ηλικία (Piaget, 1951). O Jung αναφέρει: «(η φαντασία) είναι η μητέρα όλων των δυνατοτήτων, εκεί όπου, – όπως όλες οι ψυχολογικές αντιθέσεις – ο εσωτερικός και ο εξωτερικός κόσμος του ατόμου συνδέονται σε μια ζωντανή ένωση» (Jung, 1971, p. 52).

2) Απελευθερώνει τη δημιουργικότητα, μύχια συναισθήματα, αντιλήψεις και μνήμες, φέρνοντας τα στην εξωτερική πραγματικότητα και προσφέροντας αδιάψευστη μαρτυρία:

Τα τελευταία χρόνια ο επαναπροσδιορισμός της δύναμης που υπάρχει στο παιδί μέσα σε κάθε άτομο – νέο και ηλικιωμένο, άνδρα και γυναίκα – παρακίνησε τους επαγγελματίες υγείας να αξιοποιήσουν το δυναμικό αυτό χρησιμοποιώντας τη φαντασία, το παιχνίδι, τα εικαστικά σε πολλές εμπειρικές θεραπευτικές προσεγγίσεις και σε όλες τις ηλικίες. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη και διάθεση να απελευθερώσουν τη δημιουργικότητά τους, τα μύχια συναισθήματά τους, τις αντιλήψεις και τις μνήμες τους και να έρθουν κοντά στον εξωτερικό κόσμο μ’ ένα ωφέλιμο και δημιουργικό τρόπο.

Η άμμος και το νερό είναι ιδιαίτερα δυνατά εργαλεία που επίσης χρησιμοποιούνται για αυτόν το σκοπό. Για τα παιδιά, τα παιχνίδια στην άμμο και στο νερό (π.χ. παραλία) είναι μια φυσική μορφή έκφρασης και είναι πρόθυμα να εμπλακούν στη διαδικασία της αμμοθεραπείας. Αντίστοιχες εμπειρίες έχουν και οι περισσότεροι ενήλικες από την παιδική τους ηλικία. Κατά συνέπεια, η αμμοθεραπεία προσφέρει και στους ενήλικες το μέσο που φρεσκάρει τη μνήμη, αναδύει αναμνήσεις του παρελθόντος και ανοίγει τη δίοδο στον κόσμο της παιδικής ηλικίας. Επιπλέον, για το παιδί και τα δύο – άμμος και νερό – είναι μαγνήτες που αυτόματα προκαλούν την αυθόρμητη δημιουργική διαδικασία. Η πλειονότητα των παιδιών που έρχονται σε επαφή με την αμμοθεραπεία αμέσως πλησιάζουν τις αμμοδόχους και σχεδιάζουν σ’ αυτές τοποθετώντας πλήθος αντικειμένων που είναι διαθέσιμα προς χρήση (Boik, & Goodwin, 2000).

3) Προκαλεί αυθόρμητα τη δημιουργική διαδικασία και το παιχνίδι (παιδιά) χωρίς σωστό ή λάθος τρόπο:

Στους ενήλικες η διαδικασία της αμμοθεραπείας πυροδοτεί την περιέργεια – αν και κάποιοι μπορεί να είναι διστακτικοί – δεν διστάζουν να δοκιμάσουν, επειδή αισθάνονται ότι δεν χρειάζεται ιδιαίτερες γνώσεις καλλιτεχνικών ή άλλων δεξιοτήτων και δεν έχουν βιώσει περιορισμούς παίζοντας με την άμμο και το νερό στην παιδική τους ηλικία. Για αυτούς τους λόγους, ενήλικες και παιδιά νιώθουν ελεύθεροι να δημιουργήσουν χωρίς αυτοκριτική ή επιφυλακτικότητα. Άλλωστε δεν υπάρχει σωστός ή λάθος τρόπος στη δημιουργική διαδικασία της αμμοθεραπείας. Δεν χρειάζεται κανένα πρότυπο ή μοντέλο προκειμένου να δημιουργήσουμε ολόκληρους κόσμους ούτε καμία παρέμβαση ενήλικα, συνεπώς ο δημιουργός είναι αυθεντικός στο να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο.

4) Αξιοποιεί την πλειονότητα των αισθήσεων και προσφέρει μια διευρυμένη εμπειρία:

Επιτρέπει στο θεραπευόμενο να δημιουργήσει έναν κόσμο που αποτελεί χειροπιαστή «μαρτυρία» σε μύχιες σκέψεις και συναισθήματα. Αυτός ο κόσμος γίνεται ορατός, μπορεί να τον αγγίξει, να τον βιώσει, να τον αλλάξει, να μιλήσει γι’ αυτόν και να τον φωτογραφήσει. Μερικοί άνθρωποι έχουν την ανάγκη να εξωτερικεύσουν και να αντιληφθούν συγκεκριμένα βιώματα ή τραυματικές εμπειρίες της ζωής τους μέσω των αισθήσεων και αυτός είναι ο τρόπος για να επουλώσουν τα τραύματα τους. Παρόλο που αρκετές θεραπευτικές προσεγγίσεις είναι αποτελεσματικές, οι περισσότερες δεν επιτρέπουν στο θεραπευόμενο να δημιουργήσει και να επαναδημιουργήσει τις εμπειρίες του χρησιμοποιώντας πραγματικές φυσικές φόρμες (Boik Labovitz, & Goodwin, 2000).

Σύμφωνα με τον Jung (1971), ένα φορτισμένο συναισθηματικά βίωμα που δεν μπορεί να κατανοηθεί ή να επιλυθεί γνωστικά συχνά μπορεί να αντιμετωπιστεί αν του δώσουμε μια ορατή μορφή. Φαίνεται ότι η λύση – που μόνο το ασυνείδητο του ατόμου γνωρίζει – με ένα τρόπο μαγικό αποκαλύπτεται. Σαν να μεταδίδεται στα χέρια του θεραπευόμενου τη στιγμή που χρησιμοποιεί την άμμο, το νερό, και τα διάφορα αντικείμενα. Μια ενσωματωμένη οντότητα εμφανίζεται στην αμμοδόχο (Jung, 1971).

5) Βοηθά το θεραπευόμενο να επιστρέψει σε προγενέστερη (ανεπιθύμητη) εμπειρία του παρελθόντος και του επιτρέπει να επουλώσει και να ενσωματώσει:

Για τα παιδιά – όπου παιχνίδι και ζωή τείνουν να είναι συνώνυμα – το να δώσουν μορφή στο ασυνείδητο υλικό δημιουργώντας στην άμμο τα οδηγεί στην αφομοίωση και ενσωμάτωση της πραγματικότητας. Στους ενήλικες, η συνειδητοποίηση μπορεί να είναι γρήγορη και ολοκληρωμένη και συχνά αισθητή τόσο σε σωματικό, όσο και σε συναισθηματικό, γνωστικό και πνευματικό επίπεδο. Όταν ο θεραπευόμενος δεν μπορεί να αναγνωρίσει και να λύσει ένα θέμα με άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις ή όταν νιώθει μπερδεμένος συναισθηματικά ή αναρωτιέται γιατί συμπεριφέρεται μ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο, ο κόσμος που δημιουργεί στην άμμο, που τον αγγίζει, τον βλέπει, τον ακούει και τον μυρίζει, μπορεί να του προσφέρει την απάντηση.

6) Δημιουργεί γέφυρες ανάμεσα στο ασυνείδητο και το συνειδητό, τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο, το νοητικό και πνευματικό με το σωματικό, το μη λεκτικό με το λεκτικό και κατά συνέπεια αποκαλύπτει κρυμμένα στοιχεία του εαυτού:

Εκτός από τη δυνατότητα της σωματικής αίσθησης που προσφέρει η αμμοθεραπεία, τα δύο βασικά στοιχεία της – άμμος και νερό – είναι αρχετυπικά σύμβολα της φύσης που συνδέουν και γειώνουν τον άνθρωπο με τον πλανήτη Γη. Όπως η ψυχή, και τα δύο έχουν ροή και κίνηση και αδιάκοπα αλλάζουν. Η άμμος και το νερό συνδέουν το μυαλό και το πνεύμα με το σώμα και τη φυσική υπόσταση του ανθρώπου, προσφέροντας τη δυνατότητα στο πνεύμα και στο σώμα να αλληλεπιδράσει το ένα στο άλλο, τόσο συνειδητά όσο και ασυνείδητα (Jung, 1971).

7) Λειτουργεί σαν φυσική γλώσσα για τα παιδιά και μια κοινή γλώσσα για διαφορετικούς πολιτισμούς και αναπτυξιακά στάδια:

Τα σύμβολα των αντικειμένων και των υλικών που χρησιμοποιούνται στην αμμοθεραπεία προσφέρουν μια κοινή γλώσσα. Ιδιαίτερα για τα παιδιά, όπως και για τους ηλικιωμένους που πάσχουν από άνοια και συχνά δεν έχουν την ικανότητα να αρθρώσουν με το λόγο σχετικά με το τι τους συμβαίνει ή γι’ αυτό που βιώνουν. Η αμμοθεραπεία μπορεί να τους προσφέρει ένα τρόπο να εκφράσουν μύχιες σκέψεις και συναισθήματά. Επειδή η άμμος και το νερό «ανοίγουν» δίοδο για τη συνειδητοποίηση βιωμάτων ακόμη και της πολύ πρώιμης παιδικής ηλικίας – πριν το βρέφος αποκτήσει δυνατότητα λεκτικής έκφρασης – δεν είναι απαραίτητο το άτομο να διατηρεί λεκτικές δεξιότητες για να συμμετέχει σε αυτό. Γι’ αυτό το λόγο η αμμοθεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί γενικά, πέρα από γλώσσες, κουλτούρες, φυλές, ηλικίες και αναπτυξιακά στάδια.

Επιπλέον, η χρήση της γης και των συμβόλων είναι οικεία σε πολλούς πολιτισμούς σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Επίσης, πληθώρα λέξεων μπορούν να εμποδίσουν τη θεραπευτική διαδικασία. Αρκετά άτομα μιλούν ακατάπαυστα κατά τη θεραπευτική διαδικασία και χρησιμοποιούν το λόγο προκειμένου να εκλογικεύσουν και να αποφύγουν ν’ ανοίξουν σημαντικά θέματα τους. Η αμμοθεραπεία αποθαρρύνει τη διανοητικοποίηση και επιτρέπει στο ασυνείδητο να πει την ιστορία του, ενώ «γειώνει» το σώμα στο «εδώ και τώρα» της διαδικασίας.

Συνεπώς, η αμμοθεραπεία καθιστά δυνατή τη μη λεκτική επικοινωνία. Βαθιές εσωτερικές εμπειρίες μπορούν να εκφραστούν και να εξωτερικευτούν ανάμεσα στο θεραπευόμενο και στο θεραπευτή συμβολικά. Το «μοίρασμα» τέτοιων εμπειριών μπορεί να δημιουργήσει μια συνοχή, ένα δεσμό, ανάμεσα στο θεραπευτή και το θεραπευόμενο, η οποία συχνά είναι δύσκολο να εδραιωθεί με τη λεκτική επικοινωνία.

8) Επιτρέπει την ελάττωση των αντιστάσεων επειδή δεν είναι τρομακτική:

Όταν ο θεραπευόμενος αντιστέκεται και δεν μιλά, η αμμοθεραπεία μπορεί να είναι λιγότερο τρομακτική προσέγγιση από τις «λογοθεραπευτικές» θεραπευτικές προσεγγίσεις. Επιτρέπει τις άμυνες να μαλακώσουν και τις αντιστάσεις να μειωθούν. Ένας λόγος που τα άτομα που πάσχουν από άνοια μένουν σιωπηλά και αμέτοχα στην ομάδα είναι ο φόβος τους μήπως φανεί η δυσκολία τους να απαντήσουν σε κάτι λόγω των γνωστικών απωλειών που βιώνουν. Συχνά ο φόβος τους αυξάνεται όταν υπάρχει κάποιο άλλο μέλος που μπορεί να σχολιάσει ή και να κοροϊδέψει τις απαντήσεις τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα θέματα του θεραπευόμενου μπορούν να βγουν στην επιφάνεια – χωρίς λόγια – στο δίσκο με την άμμο. Για παράδειγμα, μία ηλικιωμένη γυναίκα που πάσχει από τη νόσο Alzheimer και η οποία προσέρχεται στην ομάδα που συντονίζω στο ΚΗΦΗ δύο φορές την εβδομάδα. Παρ’ όλες τις προσπάθειες που έκανα για περίπου ένα χρόνο να την πλησιάσω, να την ενθαρρύνω να μιλήσει για τη ζωή της, για τον εαυτό της, δυσκολευόταν να το κάνει και τελικά αποσύρονταν και σιωπούσε. Για ένα χρόνο είχα την αίσθηση ότι η γυναίκα αυτή σαν να μην υπήρχε στην ομάδα. Προσωπικά αναρωτιόμουν αν είχε νόημα για την ίδια να βρίσκεται εδώ μαζί μας. Στην αμμοθεραπεία η ίδια γυναίκα ήταν και είναι μια έκπληξη για εμένα. Σχεδόν από τις πρώτες συνεδρίες διαπίστωσα πόσο σημαντικό ήταν για την ίδια να βρει έναν τρόπο να το δείξει αυτό. Και ο τρόπος φαίνεται να ήταν τα υλικά. Από τη στιγμή που της τα έδωσα και μετά κάτι άλλαξε. Σαν να είχε πλέον έναν τρόπο να είναι συμμετοχική. Τον δικό της τρόπο που ήταν να χρησιμοποιεί κάτι χειροπιαστό, να το στήνει, να το ξεστήνει, να μιλάει σ’ αυτό, να κοιτάζει και να βοηθά μια γυναίκα που κάθεται δίπλα της και να τραγουδά. Το τραγούδι ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για μένα γιατί διαπίστωνα ότι η γυναίκα αυτή διαθέτει μια πολύ ωραία φωνή, θυμάται στίχους από τραγούδια τη στιγμή που δεν μπορεί να κατονομάσει ένα μήλο που βλέπει.

9) Προσφέρεται σαν επικουρική θεραπεία, κάνοντας την αμμοθεραπεία προσιτή σε θεραπευτές διαφορετικών προσεγγίσεων:

Η αμμοθεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο συνδυαστικά με πολλές άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις. Για παράδειγμα, αν ο θεραπευτής ακολουθεί τη μεθοδολογία της γνωστικής προσέγγισης, είναι απίθανο να χρησιμοποιήσει την αμμοθεραπεία εφαρμόζοντας γνωστική ανάλυση. Ωστόσο, μπορεί να τη χρησιμοποιήσει σαν εργαλείο έτσι ώστε να βοηθήσει το θεραπευόμενο να ανασυγκροτήσει τον τρόπο που σκέφτεται.

Επιπλέον, δεν είναι αναγκαίο για τους θεραπευτές να μάθουν ολοκληρωτικά μια νέα θεραπευτική προσέγγιση, ιδιαίτερα όταν είναι ικανοποιημένοι από την προσέγγιση που ήδη εφαρμόζουν. Έτσι, η αμμοθεραπεία μπορεί να ενσωματωθεί στη Θεραπεία Gestalt, στη γνωστική ανασυγκρότηση, στο ψυχόδραμα, κ.ά. και οι θεραπευτές προσφέρουν καθόλου ή ελάχιστη ερμηνεία. Σύμφωνα με τον Tompson: «Ο μη λεκτικός τρόπος έκφρασης δίνει τη δυνατότητα στο άτομο, που «στήνει» στο δίσκο με την άμμο έναν κόσμο, να «περιγράψει» γεγονότα σε πολλά επίπεδα την ίδια στιγμή – με τον τρόπο που παρουσιάζεται στα όνειρα» (Tompson, 1990, p.18).

Ο θεραπευόμενος δημιουργεί μια γέφυρα ανάμεσα στο ασυνείδητο και το συνειδητό, τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο, το νοητικό και πνευματικό με το σωματικό και το μη λεκτικό με το λεκτικό. Στη διαδικασία της αμμοθεραπείας συμβαίνει και το ανάποδο, έστω για μια φορά το ασυνείδητο «αντικειμενοποιείται» με τη φαντασία και χρησιμεύει σαν καταλύτης για την εσωτερική αλλαγή. Σφυρηλατείται μια άμεση σύνδεση ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο.

10) Ενδυναμώνει το θεραπευόμενο επιτρέποντάς τον να μετακινηθεί από τη θέση του θύματος στη θέση του δημιουργού και να επιλέξει τη θεραπευτική του διαδρομή:

Η χρήση της άμμου και του νερού αυτόματα μεταφέρει το θεραπευόμενο πίσω σ’ εκείνες τις περιοχές των ανθρώπινων εμπειριών που χρειάζονται επούλωση και ενσωμάτωση. Κατά τη διάρκεια της αμμοθεραπείας μια εμπειρία ή ένα τραύμα προσδιορίζεται, οριοθετείται και τελικά αναγνωρίζεται σ’ ένα ελεύθερο και προστατευμένο περιβάλλον. Αυτή η διαδικασία συμβαίνει με την παρουσία κάποιου (θεραπευτή) που εκτιμά και σέβεται το άτομο και το δημιούργημά του χωρίς επίκριση. Καθώς ο θεραπευόμενος «στήνει» τον αδιάκοπα μεταβαλλόμενο κόσμο του, καταστρέφει το παλιό και δημιουργεί το καινούργιο. Μέσα από τη συμβολική αυτή διαδικασία – καταστρέφοντας και δημιουργώντας – οι θεραπευόμενοι ισχυροποιούν και παρατηρούν τον πλούτο των κόσμων τους καθώς τους συνθέτουν. Με τον καιρό μετακινούνται από βιώματα και αισθήματα θυματοποίησης στην επίγνωση των παλιών εμπειριών και γίνονται δημιουργοί των νέων.

Επειδή η αμμοθεραπεία ενεργοποιεί την έμφυτη ασυνείδητη θεραπευτική δύναμη κάθε ατόμου και προσφέρει τη δυνατότητα να μετακινηθεί από τη θέση του θύματος στη θέση του δημιουργού, ενδυναμώνει το άτομο να προσδιορίσει τη θεραπευτική του διαδρομή. Ο θεραπευόμενος έχει τον έλεγχο σε τι θέλει ή δεν θέλει να αποκαλύψει στον εαυτό του. Μόνο τα στοιχεία με τα οποία είναι έτοιμος να αναγνωρίσει γίνονται συνειδητά. Οι «εικόνες» που δημιουργεί στην επιφάνεια της άμμου καθρεπτίζουν τον εσωτερικό κόσμο του ασυνείδητου και «φωτογραφίζουν» την ικανότητα του να κατανοήσει τον εαυτό του.

Επειδή οι θεραπευόμενοι «μπαίνουν» ενεργητικά και συνειδητά στη θεραπευτική διαδικασία μπορούν να ξεπεράσουν αισθήματα ανημποριάς και κατωτερότητας. Ο ρόλος του θεραπευτή είναι να εκτιμήσει και να σεβαστεί το δημιούργημα και τις προσωπικές ερμηνείες που δίνει ο θεραπευόμενος και δεν δίνει τις δικές του εξηγήσεις ή ερμηνείες. Μόνο έτσι αποκτούν αξία οι μοναδικές εμπειρίες και συνειδητοποιήσεις του θεραπευόμενου. Κάθε θεραπευόμενος αξιολογεί και αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σαν βαθύ γνώστη και άξιο σεβασμού όν ικανό να διαχειρίζεται τη ζωή του.

11) Παρέχει τη δυνατότητα στο θεραπευτή να κάνει προσωπική δουλειά:

Τέλος, επειδή ο δίσκος με την άμμο είναι ένα πολύ δυνατό εργαλείο στην αντιμετώπιση πολλών γεγονότων ζωής – περιλαμβάνοντας τραύματα, θέματα σχέσεων, προσωπική ανάπτυξη, ενσωμάτωσης και επαναπροσδιορισμού του εαυτού – τόσο οι θεραπευτές όσο και οι θεραπευόμενοι μπορούν να ωφεληθούν από τη διαδικασία. Οι θεραπευτές μπορούν να καταπιαστούν με θέματα αντιμεταβίβασης και προσωπικής ανάπτυξης. Επίσης, επειδή κατά την Lowenfeld, χρησιμοποιούμε το δίσκο με την άμμο(και όχι το θεραπευτή) να «αντιπαρατεθεί» με το θεραπευόμενο και να «λάβει» τις προβολές του θεραπευόμενου, υπάρχει μια επιπλέον ωφέλεια για το θεραπευτή όταν χρησιμοποιεί την αμμοθεραπεία (Lowenfeld, 1979).

Επιπλέον, η Cunningham, εξηγεί γιατί η αμμοθεραπεία είναι λιγότερο εξαντλητική για το θεραπευτή απ’ ότι η λεκτική θεραπεία: Επειδή πολλές από τις προβολές του θεραπευόμενου προβάλλονται στο δίσκο με την άμμο και όχι πάνω στο θεραπευτή, και η ενέργεια που απαιτείται για την αντιμετώπιση των θεμάτων αντιμεταβίβασης από το θεραπευτή ελαχιστοποιείται (Cunningham, 1997).

Εφαρμογή της αμμοθεραπείας σε άτομα που πάσχουν από άνοια.

Από την στιγμή που στη θεραπευτική διαδικασία εδραιωθεί εμπιστοσύνη η αμμοθεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και να ενσωματωθεί σαν εργαλείο στην θεραπεία.

Μέσα από την εφαρμογή της αμμοθεραπείας σε άτομα που πάσχουν από άνοια προτείνω ένα «μοντέλο» που βασίζεται τόσο σε προσωπικές παρατηρήσεις όσο και σε άλλα θεωρητικά μοντέλα που ήδη εφαρμόζονται σε παιδιά, ενήλικες, ζευγάρια και οικογένειες.

Στα άτομα που πάσχουν από άνοια και που συχνά εμφανίζουν το σύμπτωμα της απόσυρσης και κλείνονται σ’ ένα δικό τους εσωτερικό κόσμο η αμμοθεραπεία φαίνεται να λειτουργεί σαν ένας μοχλός κινητοποίησής και ενεργοποίησης τους. Υπάρχουν χειροπιαστά αντικείμενα και υλικά που έστω και από περιέργεια θέλουν να τα δούνε από κοντά, να τα αγγίξουν και να μιλήσουν γι’ αυτά.

Και ενώ υπάρχουν αναμφίβολα στοιχεία που δείχνουν ότι η αμμοθεραπεία είναι μια δυνατή τεχνική και θέλουμε να πιστεύουμε ότι μπορεί να είναι θεραπευτική για κάθε θεραπευόμενο είναι σημαντικό να έχουμε στο νου μας ότι υπάρχουν περιπτώσεις που η αμμοθεραπεία πρέπει να αναβληθεί ή να μην εφαρμοστεί καθόλου.

Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που εφαρμόζουμε την αμμοθεραπεία σε ενήλικές.

Ξεκινώ με αυτή την επισήμανση, γιατί όταν «δουλεύουμε» με ηλικιωμένα άτομα που αντιμετωπίζουν σημαντικές γνωστικές απώλειες χρειάζεται να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί και ευέλικτοι, οποιαδήποτε προσέγγιση κι αν ακολουθούμε. Κατά συνέπεια όλα όσα ακολουθούνε – σαν βήματα ή στάδια της αμμοθεραπείας – δεν είναι απαραίτητο να εφαρμοστούν όταν δουλεύουμε με άτομα που πάσχουν από άνοια.

Τα στάδια της αμμοθεραπείας.

Παρουσίαση – Γνωριμία με τα υλικά:

Στο ξεκίνημα της συνεδρίας επιλέγω πάντα να εισάγω  τα μέλη στη διαδικασία με τον κύκλο με τα ονόματα και την ερώτηση: «Πως έρχομαι στην ομάδα». Επίσης η ημερομηνία βοηθά να προσανατολιστούν στο χρόνο. Στη συνέχεια μπορούμε να πούμε: «Σήμερα θα δοκιμάσουμε κάτι διαφορετικό στην ομάδα μας, Θα χρησιμοποιήσουμε δίσκους με άμμο, νερό και άλλα αντικείμενα. Κάποιοι που το δοκίμασαν πριν από εσάς το βρήκαν ενδιαφέρον και συναρπαστικό». Μπορούμε τώρα να εισάγουμε τους δίσκους με την άμμο – έναν για κάθε μέλος της ομάδας. Από την στιγμή αυτή χρειάζεται να παρατηρήσουμε: Πως εκφράζονται λεκτικά, πως συμπεριφέρονται όταν βλέπουν τους δίσκους με την άμμο. Συλλέγουμε στοιχεία σε σχέση με την αντίδραση του κάθε μέλους στην ιδέα να αλληλεπιδράσουν με την άμμο.

Εάν κάποιο μέλος της ομάδας κάνει αρνητικά σχόλια, αποτραβηχτεί ή απομακρύνει τον δίσκο από μπροστά του ή αν παρατηρήσουμε ένταση στο σώμα ή εκνευρισμό ή απέχθεια στην έκφραση του προσώπου, συμπεραίνουμε ότι δεν θέλει να εμπλακεί σ’ αυτό. Χρειάζεται να λάβουμε υπόψη ότι υπάρχουν  άτομα που μπορεί να αντισταθούν σε αυτή την διαδικασία. Συχνά οι αντιστάσεις οφείλονται στην ανάγκη να μην λερωθούν. Μία ακόμη αντίσταση με την οποία μπορεί να έρθει αντιμέτωπος ο θεραπευτής αφορά κάποια από τα αντικείμενα τα οποία θα χρησιμοποιηθούν στην διαδικασία. Ιδιαίτερα άτομα που είχαν υψηλή μόρφωση και είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένα με την διανοητικοποίηση, μπορεί να εκφράσουν την αποστροφή τους με την δήλωση ότι μ’ αυτά παίζουν τα παιδιά. Προσωπικά, παρόλο που επιτρέπω ακόμη στον εαυτό μου να παίζει και πιστεύω στο παιχνίδι, αποφεύγω να χρησιμοποιήσω τον όρο παιχνίδι, ή να εισάγω τα μέλη στη διαδικασία προσκαλώντας τα να παίξουν.  Οι αντιστάσεις μπορεί να πυροδοτηθούν  στο άκουσμα και μόνο της λέξης παιχνίδι σε πολλούς ενήλικες. Επιπλέον, η αμμοθεραπεία  (sandplay therapy) διαφέρει από την τεχνική (sandtray therapy) που χρησιμοποιείται στη παιχνιδοθεραπεία.

Ωστόσο, υπάρχουν τρόποι και γι’ αυτά τα άτομα να εμπλακούν σε εξατομικευμένη διαδικασία περισσότερο γνωστική που φαίνεται να τους ταιριάζει περισσότερο. Έτσι, προτείνουμε να απομακρυνθεί από την ομαδική διαδικασία με την συμφωνία ότι αργότερα θα δοκιμάσουμε να κάνουμε κάτι άλλο μαζί και αν κάποια στιγμή νιώσει άνετα μπορεί να δοκιμάσει πάλι. Όταν η εμπιστοσύνη εγκαθιδρυθεί στη σχέση και υποχωρήσουν οι αντιστάσεις προτείνουμε να δοκιμάσει πάλι. ¨Έχει παρατηρηθεί ότι αν μια φορά το άτομο συμφωνήσει να εμπλακεί στη διαδικασία αυτές οι συμπεριφορές σταδιακά μειώνονται.

Τώρα δείχνουμε στα μέλη τα αντικείμενα που είναι στην διάθεσή τους και τους πληροφορούμε ότι μπορούν να επιλέξουν ποια θα τοποθετήσουν στον δίσκο τους ή απλά να φτιάξουν κάτι με τα χέρια τους στην άμμο. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε: «Μπορείτε να φτιάξετε τον δικό σας κόσμο, να στήσετε μία εικόνα ή μια σκηνή ή να δημιουργήσετε μια ιστορία πάνω στην άμμο με την φαντασία σας. Δεν χρειάζεται να σκεφτείτε ή να κατανοήσετε αυτό που κάνετε. Απλά αφεθείτε στη διαδικασία και φτιάξτε αυτό που σας βγαίνει. Διαλέξτε όσα αντικείμενα θέλετε και όσα θέλετε. Μπορείτε να διαλέξετε αντικείμενα που σας αρέσουν και αντικείμενα που σας φαίνονται άσχημα και αρνητικά. Δεν υπάρχει σωστό ή λάθος σε αυτό που κάνετε».

Κάθε αντικείμενο που επιλέγει το άτομο έχει σημασία για το ίδιο το άτομο, γιατί προέρχεται τόσο από το ασυνείδητο όσο και το συνειδητό. Όπως επισημαίνει ο Dundas (1990): «Τα αντικείμενα έχουν την δυνατότητα να εμφανίζουν εικόνες από την μύχια ψυχική υπόσταση του ατόμου και όχι απλά την άμεση έκφραση μιας συνειδητής σκέψης (Dundas, 1990, p. 4).

Σε όλη την διάρκεια αυτού του σταδίου ο θεραπευτής επιλέγει ένα σημείο απ’ το οποίο μπορεί να παρατηρεί την διαδικασία παραμένοντας αμέτοχος και σιωπηλός. Υπάρχει περίπτωση ένα ή και περισσότερα  μέλη της ομάδας να μείνουν αμέτοχα χωρίς να κάνουν κάτι ή απλά να παρατηρούν τι κάνουν οι άλλοι. Δίνουμε χρόνο σ’ αυτά τα μέλη. Υπάρχουν άτομα που καθυστερούν να κάνουν κάτι και αφού δούνε τους άλλους ξεκινάνε. Εφόσον γνωρίζουμε ήδη τα μέλη της ομάδας είμαστε προετοιμασμένοι για τον χρόνο και τον τρόπο που θα παρέμβουμε. Για παράδειγμα, μπορούμε να πλησιάσουμε και να πούμε: «Είναι εντάξει για σένα να σε κρατήσω από το χέρι και να κάνουμε μια βόλτα μαζί μέχρι εκεί που είναι τα αντικείμενα. Αν θέλεις μπορούμε να διαλέξουμε κάτι μαζί. Ή μπορείς να με βοηθήσεις να βρω κάτι για σένα. Εδώ έχω ένα μικρό δίσκο που μπορούμε να βάλουμε μαζί αυτά που θέλεις να βάλεις στον δίσκο σου». Αν υπάρχει κάποιο μέλος που δεν μπορεί να μετακινηθεί λόγω κινητικών προβλημάτων πηγαίνουμε σε ένα δίσκο όσα περισσότερα αντικείμενα μπορούμε ώστε να επιλέξει.

Δηλώσεις για το πώς νιώθουν με τα αντικείμενα:

Από τη στιγμή που τα αντικείμενα τοποθετηθούν στους δίσκους, ζητάμε από τα μέλη να κάνουν δηλώσεις. Π.χ. ρωτάμε πως βλέπουν αυτό που έκαναν. Αν τους αρέσει ή όχι. Μετακινούμαστε από την προηγούμενη θέση πλησιάζουμε ένα-ένα τα μέλη και επαναλαμβάνουμε στον καθένα την ερώτηση.     Υπάρχουν περιπτώσεις που κάποιο μέλος της ομάδας μπορεί να απορρίψει αυτό που έφτιαξε και να μιλήσει αρνητικά για το δημιούργημά του ή υποτιμητικά, ενώ ο θεραπευτής το βρίσκει ελκυστικό και όμορφο, ή το αντίθετο. Ο θεραπευτής είναι εκεί για να αποδεχθεί τον άνθρωπο ακόμα κι όταν καταδικάζει ή επικρίνει το έργο του και τον εαυτό του. Οι περιγραφές των αντικειμένων είναι τα στοιχεία που μας δίνει το άτομο για το σημαίνει για τον ίδιο το κάθε αντικείμενο. Αυτές οι περιγραφές αποκαλύπτουν και την αντίληψη που έχει για κάποιες πλευρές του εαυτού του.

«Ζωντανεύοντας» τα αντικείμενα:

Σ’ αυτό το στάδιο ενθαρρύνουμε τα μέλη να «ζωντανέψουν» τα αντικείμενα. Καθόμαστε δίπλα από το μέλος που κάθε φορά απευθυνόμαστε. Σε κάθε μέλος μπορούμε να προτείνουμε να δώσει φωνή σε όποιο/ α από τα αντικείμενα θέλει. Ζητάμε να φανταστεί ότι κρατά ένα μαγικό ραβδί και μ’ αυτό μπορεί να ζωντανέψει τα αντικείμενα. Ή ζητάμε να πει μια ιστορία πάνω στο «σκηνικό» που δημιούργησε.

Αυτή η τεχνική δίνει την δυνατότητα σε όσα μέλη διατηρούν την ικανότητα λόγου να εκφραστούν λεκτικά. Για παράδειγμα μπορούμε να πούμε: «Φαντάσου ότι έχεις ένα μαγικό ραβδί και μπορείς να δώσεις ζωή στα αντικείμενα που έχεις βάλει στο δίσκο σου. Υπάρχει κάποιο που θέλεις να μιλήσει πρώτο;». Με παρόμοιο τρόπο «δουλεύουμε» στην θεραπεία Gestalt τα όνειρα.

Σε μια ομάδα με άτομα που πάσχουν από προχωρημένη άνοια υπάρχει περίπτωση η ικανότητα του λόγου σε κάποιο/α μέλη να έχει μειωθεί. Στην περίπτωση αυτή δεν επιμένουμε, δεχόμαστε την σύντομη ή μονολεκτική ή ακατανόητη σε εμάς απάντηση. Είμαστε εκεί για κάθε μέλος της ομάδας και αποδεχόμαστε το άτομο όπως είναι.

Συχνά παρατηρούμε ότι τα μέλη περιγράφουν τα αντικείμενα αναφορικά με ότι τους θυμίζει ένα ή και περισσότερα από αυτά. Για παράδειγμα, μια ανάμνηση σχετικά με τον σκύλο που είχε κάποιος στην παιδική του ηλικία στο χωριό που μεγάλωσε. Ή το άλογο που είχε ο πατέρας του. Ή μια εμπειρία που έζησε στην επαγγελματική του ζωή και αναδύθηκε από μια ανθρώπινη μινιατούρα με επαγγελματική στολή που υπάρχει στον δίσκο με την άμμο. Πολλές φορές αυτές οι αναμνήσεις στα άτομα επαναλαμβάνονται όσες φορές κι αν μιλήσουν για τα αντικείμενα που έχουν βάλει στον δίσκο. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι κάποιες φορές προσθέτουν λεπτομέρειες που δεν είχαν πει την προηγούμενη φορά.

Ταύτιση με τα αντικείμενα ή αναγνώριση των αντικειμένων.

Μέχρι εδώ η αμμοθεραπεία εστιάζει στη δημιουργική διαδικασία και στα αντικείμενα. Από εδώ και πέρα και εφόσον «δουλεύουμε» με νοητικά υγιή πληθυσμό, ενθαρρύνουμε το άτομο να συνδέσει  τα αντικείμενα με τον εαυτό του. Στα πρώτα στάδια της άνοιας μπορούμε να δοκιμάσουμε την ταύτιση με τα αντικείμενα και να βοηθήσουμε τα μέλη να συνδέσουν τα αντικείμενα με τον εαυτό τους. Ζητάμε από κάθε μέλος της ομάδας να μιλήσει για τις πλευρές του εαυτού του που αντιπροσωπεύει κάποιο ή κάποια αντικείμενα που το ίδιο επιλέγει. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε: «Αν ένα μέρος του εαυτού σου είναι σαν αυτό το αντικείμενο, ποιο δικό σου κομμάτι είναι αυτό; Ή «ποια πλευρά του εαυτού σου μοιάζει με αυτό το ζώο;» π.χ. με το λιοντάρι. (μπορεί να χρειαστεί να ονομάσουμε εμείς το αντικείμενο όταν το μέλος δυσκολεύεται να θυμηθεί ή μπερδεύει το αντικείμενο με κάποιο άλλο). Ή «πως φαντάζεσαι τον εαυτό σου σαν λιοντάρι; Υπάρχει κάποιο χαρακτηριστικό σ’ αυτό το ζώο που το έχεις κι εσύ;».

Πριν ή κατά την διάρκεια που κάνουμε τις παραπάνω ερωτήσεις, μπορούμε να κάνουμε μια περίληψη στο πως περιέγραψε το άτομο το αντικείμενο προηγουμένως και τι είπε γι’ αυτό. Μ’ αυτό τον τρόπο βοηθάμε το άτομο να θυμηθεί και παράλληλα να κάνει σύνδεση ανάμεσα σε χαρακτηριστικά φαινομενικά ασύνδετα με εσωτερικές πλευρές του εαυτού του.

Στην περίπτωση που τα μέλη της ομάδας βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο άνοιας, αφήνουμε την διαδικασία να εξελιχθεί παρατηρώντας και ενισχύοντας λειτουργικά κομμάτια του ατόμου. Εδώ μπορεί να χρειαστεί να αλληλεπιδράσουμε εμείς τόσο με το άτομο όσο και με τα αντικείμενα. Ή να μείνουμε απλά στην αναγνώριση και κατονομασία των αντικειμένων. Συχνά σ’ αυτό το στάδιο γίνομαι μάρτυρας της μοναδικότητας του ατόμου και της εκδήλωσή της νόσου, η  οποία πραγματικά διαφέρει από άτομο σε άτομο. Για παράδειγμα, ένα μέλος της ομάδας μπορεί ν’ αρχίσει να τραγουδά ή να μιλάει μόνο του.

Αλληλεπίδραση των αντικειμένων μεταξύ τους.

Ο στόχος της διαδικασίας είναι να βοηθήσουμε το άτομο να αναγνωρίσει το εσωτερικό δυναμικό του. Να εξερευνήσει την αξία όλων των πλευρών του εαυτού. Να ανακαλύψει τρόπους με τους οποίους κάποιες πλευρές του εαυτού του μπορούν να αλληλεπιδράσουν και να συνεργαστούν με κάποιες άλλες. Στο στάδιο αυτό ενθαρρύνουμε κάθε μέλος να μετακινήσει τα αντικείμενα και να τα τοποθετήσει έτσι ώστε να δημιουργήσει ένα αρμονικότερο περιβάλλον. Προτείνουμε να τοποθετήσει τα αντικείμενα με τέτοιο τρόπο που το ένα να βοηθά το άλλο. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την ενσωμάτωση, την ισορροπία και την αποδοχή του εαυτού. Είναι η στιγμή της «Αχά» εμπειρίας.

Στα προχωρημένα στάδια δίνουμε περισσότερες οδηγίες και γινόμαστε εμείς η σκέψη και η λογική του ατόμου δίνοντας παραστατικά λόγο σε αυτό κάνουμε μέσα στον δίσκο του ατόμου. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε: «Αν αφήσεις το λιοντάρι δίπλα στο αρνάκι είναι πολύ πιθανό όταν πεινάσει το λιοντάρι να φάει το αρνάκι. Μήπως να δοκιμάσεις να βάλεις κάπου αλλού το αρνάκι που να μην κινδυνεύει από το λιοντάρι;»

«Αλλαγή» – Κλείσιμο της ομάδας.

Προσανατολίζουμε ένα-ένα τα μέλη να εκφράσει ο καθένας οτιδήποτε νιώθει στο «εδώ και τώρα», τι σκέφτεται και πως του φάνηκε η διαδικασία. Μπορούμε να ρωτήσουμε: «Βλέπεις τώρα αυτό που έφτιαξες; Πως βλέπεις τον εαυτό σου τώρα; Νομίζω ότι κατάφερες πολλά πράγματα σήμερα. Χαίρομαι για σένα. Πως θέλεις να αποχαιρετήσεις το έργο σου;».

Όταν όλα τα μέλη αποχωρήσουν από τον χώρο τότε αδειάζουμε τους δίσκους και τοποθετούμε τα υλικά στη θέση τους.

Επίλογος.

Στο ταξίδι της ζωής του κάθε άνθρωπος δημιουργεί μια επίπλαστη προσωπικότητα (persona) προκειμένου να «συμφωνήσει « με τον εξωτερικό κόσμο. Συχνά σ’ αυτό το επίπλαστο πλέγμα σχέσεων μεταξύ της ατομικής συνείδησης και της κοινωνίας καταπιέζει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του και χάνει την επαφή με τον εαυτό του, το κέντρο της ψυχής.

Επιπλέον, η αδιάκοπη δραστηριότητα, οι απαιτήσεις της καθημερινότητας, η αποσύνδεση από τραυματικά και πονετικά βιώματα, τα μηνύματα που από νωρίς ενδοβάλουμε, όπως: να απαλλαχθούμε από τα συναισθήματα, να είμαστε ορθολογιστές, να καταστέλλουμε την φαντασία συντελούν στο μπλοκάρισμα του εαυτού. Όπως αναφέρει η Amman (1993): «Όσο περισσότερο βαθιά θάβουμε αισθήματα και  συναισθήματα, τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από τη συνειδητή μνήμη. Μέρη του εαυτού αποξενώνονται και όλο λιγοστεύουν οι πιθανότητες να βρούμε τις λέξεις για να εκφραστούμε» (Amman, 1993).

Φτάνοντας στην τρίτη ηλικία όλο και λιγοστεύουν οι πιθανότητες να προσεγγίσουμε τον αληθινό εαυτό, ιδιαίτερα αν κατά τη διαδρομή και το ταξίδι της ζωής επιλέγουμε να ζούμε μ’ ένα προσωπείο που αποφεύγουμε να αναγνωρίσουμε. Τα πράγματα μπορεί να χειροτερεύουν με την εκφύλιση του εγκεφάλου και τις απώλειες που αντιμετωπίζουν ολοένα και περισσότεροι άνθρωπου στην τρίτη ηλικία. Ωστόσο,  πάντα λίγο πριν το τέλος λένε ότι οι άνθρωποι – διαισθητικά ίσως – επιλέγουν να ζήσουν αληθινά. Μήπως αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί – ακόμα και άτομα που δήλωναν άθεοι σε όλη τους τη ζωή – δέχονται την τελευταία στιγμή να κοινωνήσουν και να εξομολογηθούν σε κάποιον κάτι που το κρατούσαν μυστικό για μεγάλο μέρος της ζωής τους;

Σαν ψυχοθεραπεύτρια έχω αναρωτηθεί πολλές φορές τι είδους ψυχοθεραπεία προσφέρω στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας  που πάσχουν από άνοια. Την απάντηση την βρήκα διαβάζοντας τα βιβλία της Kubler-Ross. Στο βιβλίο της «Μαθήματα Ζωής», λέει: «…Για πολλούς τα όνειρα της νιότης γίνονται οι απογοητεύσεις των γηρατειών, όχι τόσο επειδή η ζωή τελειώνει, αλλά επειδή τελειώνει κι αυτοί δεν έζησαν. Όμορφα γεράματα σημαίνει να μπορείς να ζήσεις σε όλο της το μεγαλείο την κάθε ημέρα και την κάθε εποχή…».   Αυτός είναι και ο λόγος που αποφάσισα να δοκιμάσω έναν ακόμη τρόπο θεραπευτικής προσέγγισης όπως η αμμοθεραπεία στην «δουλειά μου» με  ομάδες ατόμων που πάσχουν από άνοια.  Αν κάτι μπορώ να προσφέρω σε ανθρώπους που πάσχουν από την νόσο Alzheimer και άλλες μορφές άνοιας είναι την χαρά και την δημιουργία που μπορεί να έχει το «εδώ και τώρα», ακόμη κι όταν ο ανθρώπινος εγκέφαλος  παύει να έχει τις δυνατότητες που είχε. Η αμμοθεραπεία συχνά μεταφέρει το άτομο πίσω σε παιδικές αναμνήσεις. Η σύνδεση με την άμμο και τον εαυτό, με την χρήση και προσωπικών αντικειμένων, βοηθά το άτομο να επιστρέψει στο σημείο που χρειάζεται επούλωση.

«Όταν ήμασταν παιδιά η κάθε εμπειρία ήταν πλούσια με κάθε λογής μαγική δυνατότητα. Εάν μπορούσαμε να αιχμαλωτίσουμε, έστω για λίγο, ένα μικρό άγγιγμα από εκείνη την αίσθηση και παίζαμε λίγο παραπάνω, ίσως καταφέρναμε να ανακτήσουμε ένα κομμάτι της χαμένης μας  αθωότητας. Ακόμη και μέσα στα γέρικά μας σώματα οι καρδιές μας μπορούν να μείνουν νέες. Δεν μπορούμε να μη γεράσουμε απ’ έξω, εάν όμως δεν πάψουμε να παίζουμε, μπορούμε να μείνουμε νέοι από μέσα» (Kubler-Ross & Kessler,  2004).

Βιβλιογραφία

Amman, R. (1993). Healing and Transformation in Sandplay: Creative Processes Become Visible. (2^nd printing; W. P. Rainer, trans). LaSalle, IL: Open Court Publishing.

Boik Labovitz, B. & Goodwin, A. E. (2000). Sandplay Therapy. A Step–By–Step Manual For Psychotherapists of Diverse Orientations. W. W Norton & Company Ltd: New York, London.

Bradway, K., Signell., K. A., Spare, G. H., Stewart, C. T., Stewart, L. H. & Thompson, C. (1981). Sandplay studies: Origins, theory and practice. Boston: Sigo Press.

Bradway, K. (1990). Developmental Stages in Children’s Sand Works. In K. Bradway et al. Sandplay Studies: Origins, Theory and Practice. (2^nd ed.). pp. 93-100. Sigo Press: Boston

Bradway, K. (1996). Sandplay and Sandtray. Journal of Sandplay Therapy, (5)2, p.10.

Bradway, K.  (2002). Response to Glifford and Pamela Backwell-Mayes paper: The use of Sandplay in a graduate educational leadership program. Journal of Sandplay Therapy, (11)2, p.103.

Bradway, K. (2006). What is Sandplay? Journal of Sandplay therapy, (15)2, p.7.

Carroll, F., & Oaklander, V. (1997). Gestalt Play Therapy.  In K. J. O’ Connor  &  L. M. Braverman. Play Therapy: Theory and Practice. A comparative presentation. John Wiley & Sons, Inc.

Cunningham, L. (1997). “The Therapist’s Use of Self in Sandplay: Participation Mystique and Projective Identification.” Journal of Sandplay Therapy, (Vol. 12), 121-135.

Dardavesis, Th. (2005). Epidimiologia tis anias. (Epidemiology of dementia). In M.Tsolaki, & A. Kazis. (Eds). Ania. Iatriki  ke kinoniki proklisi. (Dementia. Medicine and social challenge). Thessaloniki: University Studio Press.

De Domenico, G. s. (1989). Experiential Training Level 1: Workbook Vision Quest Into Reality. 1946 Clements Rd: Oakland, CA 94602.

Dundas, E. T. (1990). Symbols Come Alive in the Sand. (2^nded.). Coventure Ltd: Boston. http://www.sandplaytherapy.org

Jung, C. G. (1971). Psychological Types, Collected Works. (Vol. 6), Routledge: London.

Kubler-Ross, E., & Kessler, D. (2004). Life Lessons.(4^thed.). Europubli: Athens.

Kalff, D. M. (1980). Sandplay: A Psychotherapeutic Approach to the Psyche. Sigo Press: Boston.

Kepner, J. (1987). Body Process: A Gestalt approach to working with Body in Psychotherapy. New York: Gardner Press.   Site visited at :16 – 9 – 2006.

Lowenfeld, M. (1979). The World Technique. George Allen & Unwin: London.

Mackewn, J. (1997). Developing Gestalt counseling. G. B: Sage Publications Ltd.

Neef, D. (2006). Dementia with Lewy bodies: an emerging disease. American Family Physician [http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m3225/is_7_73/ai_n1634697/print].

Oaklander, V. (1988). Windows to our children. Highland New York: Gestalt Journal Press.

Oaklander, V. (1999). Group Play Therapy from a Gestalt perspective: How to do it. How it works. Whom it is Best For. Sweeney D.S. Homeyer (eds.). San Francisco: Jossey Boss.

Perls, F., Hefferline, R.F., & Goodman, P. (1951). Gestalt Therapy: Excitement & Growth in the Human Personality. London: Souvenir Press.

Perls, F. (1969b). Gestalt Therapy Verbatim. Real People Press: Moab, UT.

Piaget, J. (1951). Play, Dreams and Imitation in Childhood. Routledge: London.

Rigopoulou, St. (2005). Diagnostika kritiria stis anies. (Diagnostic criteria of dementias). In M. Tsolaki, & A. Kazis. (Eds). Ania. Iatriki ke kinoniki proklisi. (Dementia. Medicine and Social challenge) Thessaloniki: University Studio Press.

Stevens, C. (2004). “Playing in the Sand.” British Gestalt Journal. (Vol. 13), No1, pp. 18-23.

Thompson, C. (1990). “Variation on a Theme by Lowenfeld: Sandplay in focus.” In: Bradway et al. Sandplay Studies: Origins, Theory and Practice (2^nd ed.), pp. 5-20. Sigo Press: Boston.

Tsolaki, M., Fountoulakis, C., Pavlopoulos, I., Chatzi, E., & Kazis, A. (1999). Prevalence and incidence of Alzheimer’s disease and other dementing disorders in Pylea, Greece. American Journal of Alzheimer’s Disease, (Vol.14), 3, 138-148.

Tsolaki, M. (2006). Epikinonia gia ti noso Alzheimer. (Communication for Alzheimer’s disease). Elliniki Eteria nosou Alzheimer ke synafon diatarahon. (Greek Society for Alzheimer’s Disease and related  disorders),25, 3, 1-12.

Van de Pol, J. (2000). How a Sandbox and a Computer may Super Supercharge Social Science. [available at: http://en.wikipedia.org/wiki/Symbolic_interactionism]. Site visited on: 31-5-2008.

Van Dyk, A. (1995). Presentation for Association for Play Therapy Conference: Transpersonal Sandplay. [available at: http://www.sandplay.net/fulltext.htm]. Site visited on: 7-8-2008.

Weinrib, E. L. (1983). Images of the Self. The Sandplay Therapy Process. Sigo Press: Boston.

Yontef, G. M., & Simkins, J. S. (1981). Gestalt therapy an introduction. [http://www.behaviour.net/gestalt.html]. Site visited at: 18-11-2006.

Zinker, J. (1977). Creative Process in Gestalt Therapy. New York: Brunner & Mazel..